نوک‌شاخ کلاه‌خوددار، یکی از ۵۷ گونه‌ي نوک‌شاخ در آفریقا و آسیا، تنها در جنگل‌های پست کشور‌های برونئی، اندونزی، مالزی، میانمار و جنوب تایلند يافت می‌شود. نوک‌شاخ‌های کلاه‌خوددار از دیگر گونه‌های پرندگان نوک‌شاخ فاصله می‌گیرند زیرا کلاه‌خودشان اغلب سخت و محكم است و لایه‌ای ضخیم از جنس کراتین دارد، همان ماده‌ای که در ناخن، مو و شاخ کرگدن وجود دارد. درباره‌ي نحوه‌ي رفتار نوک‌شاخ کلاه‌خوددار اطلاعات زیادی در دست نیست، اما می‌دانیم که آن‌ها برای جنگیدن در حین پرواز، احتمالا در رقابت برای محل ساختِ لانه یا دسترسی به درختان میوه، از کلاه‌خود‌هایشان استفاده می‌کنند.
این پرندگان همه‌چیز‌خوار هستند اما به میوه‌ی درخت انجیر برگ‌ـ‌درشت علاقه‌‌ای خاص دارند. این درخت ابتدا به شکل بذر در سایبان یک درخت میزبان آغاز به رشد می‌کند، سپس ریشه‌هایش را در دل خاک دوانده و درخت میزبان را به‌تدریج در بر می‌گیرد و از بین می‌برد. درختان انجیر برگ‌ـ‌درشت موقع میوه‌دادن نقش فروشگاه مواد غذایی جنگل بارانی را ایفا می‌کنند و شهروندان آن ــ از انواع حشره‌خواران درختی، سنجاب‌های غول‌پیکر، میمون‌های دراز‌دست یا گیبون و اورانگوتان‌ها گرفته تا تقريبا هزار گونه پرنده ــ میوه‌های رسیده‌اش را نوشِ جان می‌کنند.
نوک‌شاخ‌ها در بقاي جنگل‌های جنوب‌شرق آسیا نقشی حیاتی دارند. این پرندگان، که از آن‌ها با لقب «کشاورزان جنگل» یاد می‌شود، بذر‌ها را با عمل استفراغ یا دفع به‌صورت گسترده پراکنده می‌کنند و تا چندین کیلومتر مربع به پرورش درختان کمک می‌كنند. با توجه به میزان جنگل‌زدایی‌ها توسط شرکت‌های تجاری، این امر حال اهمیت خاصی دارد. بهره‌برداری از جنگل در سطح وسیع زيستگاه نوک‌شاخ‌های آسیایی را نيز كوچك مي‌كند و به قابلیتشان در لانه‌گذاری هم آسیب می‌زند.
نوک‌شاخ‌های کلاه‌خوددار خصوصا سخت‌ـ‌سلیقه هستند و تنها روی درختان ستبری لانه می‌کنند که حفره‌ای خالی دارند. از قضا این نوع درختان از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین گونه‌های جنگل هستند – بنابراین برای چوب‌بر‌ها هم ارزش بسیار بالایی دارند. میزان تولید‌مثل این پرندگان پایین است و سالی یک بار، آن هم تنها یک جوجه، پرورش می‌دهند. مادر و جوجه تقریبا پنج ماه اول زندگی جوجه در لانه می‌مانند تا جوجه‌ی جوان براي پرواز آماده شود، بنابراین برای تغذیه، کاملا به پرنده‌ي نر متكي هستند. اگر پرنده‌ي نر کشته بشود ــ مثلا به‌خاطر کلاه‌خودش شکار بشود ــ بقیه‌ی خانواده هم به احتمال زیاد از بین می‌روند.
کلاه‌خودِ نوک‌شاخ از عاج فیل نرم‌تر است و به‌راحتی کنده‌کاری می‌شود ــ به شکل تسبیح، آویز و دیگر کار‌های هنری ظریف ــ بنابراین در آسیا متقاضیان زیادی دارد. این نوع محصولاتِ حیات‌وحش کمیاب ــ مانند منبت‌کاری روی کلاه‌خود نوک‌شاخ، عاج فیل و شاخ کرگدن ــ برای زیر‌مجموعه‌ای از طبقه‌ي ثروتمند چین حکم ثروت، قدرت و تجملات را دارد.
دانشمندان از شمار دقیق نوک‌شاخ‌های کلاه‌خوددار باقی‌مانده در طبیعت اطلاعی ندارند، اما جدیدترین عملیات تحقیق و اجرای قانون نشان می‌دهند که این گونه در معرض خطر است. در سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۸۰ حزب عضو پیمان تجارت بین‌الملل گونه‌های جانوری و گیاهان وحشی در معرض خطر انقراض ــ پیمانی که بر تجارت حیات‌وحش در سطح جهانی حاکم است – یک طرح پیشنهادی به تصویب رساندند که خواستار حفاظت بیشتر از این گونه پرندگان می‌شد. خرید و فروش این پرندگان از سال ۱۹۷۵ غيرقانوني بوده است. برای اذعان به میزان خطرناک شکار و قاچاق این پرندگان، وضعیت حفاظت از آن‌ها اخیرا از حالت «در شرف خطر» به «شدیدا در معرض خطر» تغییر پیدا کرده است؛ یعنی سه مرحله جهش و یک مرحله مانده به انقراض کاملِ گونه در طبیعت. هر کشوری که نوک‌شاخ‌های کلاه‌خوددار در آن يافت می‌شوند، یک سری قوانین ملی برای حفاظت از این پرندگان دارد. اما اندونزی جزوشان نیست و شکار و قاچاق این پرندگان در آن‌جا به‌شدت باب است.
مجریان قانون اندونزیایی در سال ۲۰۱۲ از قاچاق نوک‌شاخ‌های کلاه‌خوددار در مقیاس بالا آگاهی پیدا کردند؛ مقاماتِ مسئول حفاظت از منابع طبیعی در فرودگاهی در کالیمانتان غربی، استانی در جزیره بورنئو، جلوی دو زن چینی را گرفتند که داشتند ۹۶ عاج کلاه‌خود را از کشور خارج می‌کردند. مدت کوتاهی بعد تعداد دیگری ضبط شدند و جمع کل کلاه‌خود‌های ضبط‌شده به چند صد عدد رسید. به گفته‌ي آژانس تحقیقات محیط زیست، سازمانی غیر‌انتفاعی در انگلستان که با همکاری سازمان نظارت بر تجارت حیات‌وحش با نام «ترافیک»، اقلام مصادره‌‌شده را زیر نظر دارد، این تعداد به احتمال زیاد تنها بخشی از عاج‌های نوک‌شاخ‌های کلاه‌خودداری است که به فروش رسیده‌اند.
تقریبا ۱۶۰۰ کیلومتر به سمت جنوبِ آن جنگل در تایلند، نقطه‌ای که ما صحنه‌ی غذا‌آوردن پدر خانواده را تماشا کردیم، در یک اداره‌ي دولتی در جاکارتا، پایتخت اندونزی، یک اتاق انبار هست. پشت در این اتاق انواع ببر و خرسِ آفتاب تاکسیدرمی‌شده در حالت‌های مختلف وحشی‌گری، لاک یک لاک‌پشت دریایی که روی دیوار نصب شده، جعبه‌های مقوایی پر از پوست ببر و عاج فیل و چمدان‌های پر از بیش از ۲۴۰ عاج نوک‌شاخِ کلاه‌خوددار در بسته‌بندی‌های منظم هست که همگی از قاچاقچیان حیات‌وحش ضبط شدند.
مقامات اندونزی در کل بیش از ۱۳۰۰ کلاه‌خود کشف و ضبط کردند. بسیاری‌های از آن‌ها از قاچاقچیان مرتبط با سندیکا‌های خلاف‌کاران سازمان‌یافته ضبط شدند که حیات‌وحش در معرض خطر انقراض را در مقیاس تجاری به فروش می‌رسانند. دولت قصد دارد در نهایت این انبار‌ها را از بین ببرد تا جلوی راه‌یافتن اقلام نام‌برده به بازار سیاه را بگیرد. یوک‌یوک هادیپراکارسا، محقق، از محل‌های ذخیره‌ی اقلام مذکور در جا‌های مختلف کشور بازدید می‌کند تا با اندازه‌گیری کلاه‌خود‌ها تنوع فیزیکی این پرندگان را بهتر درک کند.
یوک‌یوک همچنین سعی دارد برای گرفتن نمونه‌ی دی‌ان‌ای مجوز بگیرد؛ این کار به تعیین نر یا ماده‌بودن صاحب کلاه‌خود کمک می‌کند. مقایسه‌ي دی‌ان‌ای با اندازه‌های کلاه‌خود می‌تواند تفاوت بین منقار‌ها و کلاه‌خود‌های پرندگان نر و ماده را آشکار بسازد، امری که به گفته‌ی او تا حال در مورد نوک‌شاخ‌های کلاه‌خوددار مطالعه نشده است.
برای مطالعه‌ی متن کامل این مطلب به شماره‌ی ۶۹ مجله‌ی نشنال جئوگرافیک فارسی مراجعه کنید.
